MINH OAN CHO PETRUS TRƯƠNG VĨNH K�

VỀ C�U �Ở VỚI HỌ M� KH�NG THEO HỌ�

Winston Phan Đ�o Nguy�n

Jean-Baptiste P�trus Trương Vĩnh K� (1837-1896)

Hai huy chương danh gi� nhất:

Dũng Sĩ Cứu Thế của T�a th�nh C�ng gi�o La M� (1863)

v� Bắc Đẩu Bội Tinh Đệ Ngũ Đẳng của ch�nh phủ Ph�p (1886).

LGT - Nội dung b�i viết dưới đ�y của t�c giả Winston Phan Đ�o Nguy�n gồm hai luận đề: Luận đề đầu nhằm chứng minh rằng c�u viết bằng chữ Latinh �sic vos non vobis�, được Việt dịch l� �ở với họ m� kh�ng theo họ� v� được một số lớn c�c nh� nghi�n cứu Việt Nam xử dụng rộng r�i từ cả thế kỷ nay để binh vực cho th�i độ �ở với� nhưng �kh�ng theo� thực d�n Ph�p của Petrus K�, l� dịch sai. V� v� dịch sai n�n h�ng chục t�c giả (v� số độc giả đồng � với họ) đ� hiểu sai, do đ� binh vực cũng sai lu�n! Luận đề sau, như phần tiếp nối logich của luận đề trước, l� nhằm chứng minh rằng thật ra th� Petrus K� đ� �kh�ng theo họ� (thực d�n Ph�p), m� cũng chẳng �ở với� hay �theo ai� cả! Vậy th� h�nh trạng của Petrus K� l� g�? C�u trả lời của t�c giả l� �ng �chỉ l�m một người c� �ch cho x� hội bằng c�ch l�m tr�n vai tr� hay số phần�.

Trong luận đề đầu, t�c giả đ� d�y c�ng nghi�n cứu v� chứng minh một c�ch rất thuyết phục c�c luận điểm của m�nh, rằng �ng Petrus K� C� �ở với họ� nhưng KH�NG �theo họ�, m� cũng KH�NG �kh�ng theo họ�. Phần nầy xứng đ�ng l� một mẫu mực l�m việc để những nh� nghi�n cứu cẩu thả, b�nh vực một c�ch chủ quan, thi�n kiến (nhất l� c�c t�c giả đồng đạo C�ng gi�o với Petrus K�) phải thấy hổ thẹn v� sự bất cập tr� thức của m�nh chỉ v� �họ muốn �ng Petrus K� phải n�i c�u nầy cho hợp với t�m l� của họ� m� th�i (lời của t�c giả ở Mục 5.)!

Trong luận đề sau, t�c giả cố gắng chứng minh rằng trong một t�nh h�nh đất nước bị ngoại bang đ� hộ m� hầu như người sĩ phu/tr� thức dấn th�n n�o cũng phải chọn lựa một chổ đứng, th� �ng Petrus K� (với những h�nh động cụ thể v� minh danh qua c�c Bản điều trần, qua việc l�m Th�ng ng�n cho bộ m�y ch�nh quyền đ� hộ, �) lại KH�NG theo ai cả! L� do t�c giả đưa ra l� v� �phương ch�m� h�nh động v� �triết l� sống� của ch�nh bản th�n Petrus K� ("t�i l�m nhưng kh�ng phải cho lợi �ch của t�i") đ� khiến �ng độc lập, kh�ng �theo ai� cả (v� kh�ng c� "họ", chỉ c� x� hội).

L� do nầy c� vẽ kh�ng được thuyết phục lắm d� t�c giả c� trưng dẫn một số văn bản l�m chứng liệu, chủ yếu l� một l� thư ri�ng m� Petrus K� gửi cho người bạn Ph�p. Chưa đủ thuyết phục v� n� li�n quan đến phần mổ xẽ v� ph�n t�ch t�m l� phức tạp của một con người d�nh dự đến qu� nhiều hoạt động ngang tr�i, g�y nhiều tranh cải. V� nhất l� kh�ng biện minh được v� sao một người �kh�ng theo họ�, chỉ muốn đ�ng một �vai tr� x� hội� độc lập lại lấy bốn quyết định sau đ�y:

(1) Kh�ng �ở với họ� v� �kh�ng theo họ�, chỉ �muốn c� �ch cho x� hội� Việt Nam nhưng tại sao P�trus K� lại: Khẩn cầu qu�n Ph�p h�y x�m lăng Việt Nam trong l� thư gửi cho Trung t� Hải qu�n Jean Bernard Jaur�guiberry cuối th�ng 3 năm 1859 (Văn khố Hải qu�n Ph�p, Paris: SUM Vincennes. Vũ Ngự Chi�u sưu tập).

(2) Kh�ng �ở với họ� v� �kh�ng theo họ�, chỉ �muốn c� �ch cho x� hội� Việt Nam nhưng tại sao P�trus K� lại: Tr�nh b�y những l� do ch�nh trị v� kinh tế để thuyết phục v� th�c dục Thống đốc Nam kỳ Duperr�, th�ng qua vi�n Tham mưu trưởng Regnault de Premesnil, h�y đ�nh chiếm Bắc Kỳ trong b�o c�o d�i 8 trang gửi ng�y 28-4-1876. (Voyage au Tonkin en 1876, Bulletin de la Soci�t� des �tudes Indochinoise, Saigo 1999).

(3) Kh�ng �ở với họ� v� �kh�ng theo họ�, chỉ �muốn c� �ch cho x� hội� Việt Nam nhưng tại sao P�trus K� lại: Từng c�ng khai x�c nhận trước Ủy Ban Cứu x�t t�c phẩm vai tr� v� mục ti�u �chưa bao giờ đi lệch� của m�nh trong hoạt động văn h�a l� �biến đổi v� đồng h�a d�n tộc An Nam� (Thư "K�nh gởi c�c vị trong Hội Đồng Thuộc Địa" đề ng�y 12.1.1882).

(4) Kh�ng �ở với họ� v� �kh�ng theo họ�, chỉ �muốn c� �ch cho x� hội� Việt Nam nhưng tại sao P�trus K� lại: Kh�ng từ chối m� lại nhận l�nh ba huy chương của Ph�p (1883, 1886 v� 1887) giữa l�c tương quan giữa hai quốc gia Việt-Ph�p l�c bấy giờ l� nước thống trị v� nước bị trị.

Do đ�, chỉ với 4 h�nh động nầy m� th�i th� luận đề thứ nh� của t�c giả Winston Phan Đ�o Nguy�n cần được đ�n nhận chỉ như một giả thuyết chưa ho�n chỉnh, mở ng� cho nhiều nghi�n cứu (nhất l� bằng chứng) bổ t�c kh�c mới thật sự thuyết phục được người đọc. Nhưng d� sao th� đ�y cũng l� một b�i viết gi� trị về Cung c�ch nghi�n cứu v� Lương thiện tr� thức, vốn l� hai điều h�nh như c�ng l�c c�ng bị x�i m�n trong giới nghi�n cứu lịch sử cả ở trong lẫn ngo�i nước.

Petrus K� l� một nh�n vật lịch sử �ngang tr�i�, sản phẩm của một ho�n cảnh lịch sử bi thảm, khi m� d�n tộc hầu như ho�n to�n bị chấn thương trước cơn bảo x�m thực ch�nh trị, qu�n sự v� văn h�a của Thực d�n Ph�p. Nh�n từ g�c cạnh n�o đ�, cho một số người n�o đ�, nh�n vật Petrus K� đ�ng l� �giai nh�n�; nhưng từ một g�c cạnh kh�c, v� cho một số người kh�c, �ng lại ch�nh l� ��c quỷ�. C� trường hợp Theo Giặc để gi�p nước kh�ng, hay c� trường hợp Chống Giặc th� hại nước kh�ng? Thế xuất xử của Sĩ phu/Tr� thức Việt Nam trong giai đoạn đ� sẽ l� những �n lệ bi h�ng trước t�a �n lịch sử!

Sưu tầm v� tản mạn th�m của Kevin Trần.

* * *

C� lẽ một trong những người g�y nhiều tranh luận nhất trong lịch sử Việt Nam l� �ng Petrus Trương Vĩnh K� (�Petrus K��). Hơn một trăm năm sau ng�y �ng mất (1898), đến giờ n�y người Việt trong v� ngo�i nước vẫn c�n b�n c�i về �ng. Nhưng c� một điều về �ng Petrus K� m� h�nh như tất cả hai ph�a khen v� ch� đều đồng � l� c�u �sic vos non vobis�. Đ�y l� một c�u bằng chữ Latin được cho l� phương ch�m hay t�n chỉ trong cuộc sống của �ng v� thường được dịch ra l� �ở với họ m� kh�ng theo họ�.

Kh�ng biết ch�nh x�c từ l�c n�o, nhưng hiện nay hầu như trong tất cả c�c b�i viết về �ng Petrus K� đều c� dẫn �sic vos non vobis� v� cho rằng �ng Petrus K� đ� d�ng c�u Latin n�y để tự b�o chữa cho sự hợp t�c với Ph�p của �ng. V�, theo tất cả c�c b�i viết n�i tr�n, �sic vos non vobis� c� nghĩa l� �ở với họ m� kh�ng theo họ� hoặc �theo họ nhưng kh�ng lệ thuộc họ�. Tuy c� kh�c nhau ch�t �t về h�nh thức, nhưng tất cả những c�u dịch đều c� nội dung giống nhau, đại � l� Petrus K� chỉ miễn cưỡng m� l�m việc cho Ph�p th�i chứ kh�ng hề �theo� hay �lệ thuộc� người Ph�p.

Một th� dụ ti�u biểu nhất l� b�i viết về Petrus K� trong Wikipedia hiện nay (2017): �P�trus K� đ� mượn c�u c�ch ng�n Latinh�Ở với họ m� kh�ng theo họ� ("Sic vos non vobis"), để biện minh cho việc nhận lời l�m th�ng ng�n cho Jaur�guiberry.^�1

B�i Wikipedia n�i tr�n cho biết đ� dẫn c�u n�y từ b�i viết �Ở Với Họ M� L�ng Kh�ng Theo Họ - Ch�m Ng�n V� Bi Kịch Cuộc Đời Trương Vĩnh K�� của t�c giả Phan Thứ Lang trong Tạp Ch� Xưa & Nay th�ng 12 năm 1997. Nguy�n văn như sau:

"V� P�trus K� đ� đem c�u ch�m ng�n Latinh 'Ở với họ m� kh�ng theo họ ' ("Sic vos non vobis"), để biện minh cho sự hợp t�c của �ng với Ph�p. Rồi mặc những lời thị phi, ng�y 20/12/1860, �ng đ� nhận lời l�m th�ng ng�n cho Jaur�guiberry."²

Một t�c giả kh�c, Hồng L� Thọ, trong b�i "Trương Vĩnh K� - Một Tr� Thức Buồn" (1/9/2008) đang được lưu h�nh rất nhiều tr�n mạng, viết như sau về "sic vos non vobis� v� Petrus K� trong ch� th�ch số 27 của b�i viết:

"(27) ngạn ngữ la tinh, biện minh cho việc ra nhận lời l�m th�ng ng�n cho Trung t� Hải qu�n Jaur�guiberry. Trong một thư kh�c viết bằng chữ La-ngữ gửi cho bạn l� b�c-sĩ Chavannes, �ng cũng b�y tỏ r� quan-điểm của m�nh: �Đ�y l� việc t�i ở với c�c anh chứ kh�ng phải v� theo c�c anh, đ� chỉ l� phận sự t�i phải l�m v� điều n�y l�m t�i an l�ng�, �ng n�i: �sic vos non vobis, hoc (sic) est mea sors et consolatio.� (Nguyễn Văn-Tố, Tựa cuốn Trương V�nh K� của L� Thanh, Bằng Giang, Sương M� Tr�n T�c phẩm Trương V�nh K�, Văn Học tb, 1994. tr.71)".³

Gần đ�y nhất, trong Lời Giới Thiệu viết ng�y 5/7/2016 cho cuốn "Petrus K� - Nỗi Oan Thế Kỷ"⁴ của nh� nghi�n cứu Nguyễn Đ�nh Đầu, gi�o sư Phan Huy L� viết:

"Theo đ�, cuối đời, Trương Vĩnh K� cũng tự thấy những m�u thuẫn trong cuộc sống của m�nh khiến hậu thế kh� hiểu khi căn dặn ch�n m�nh trong một nh� mồ đơn sơ với d�ng chữ Latin �Sic vos non vobis� (Ở với họ m� kh�ng theo họ) ..."⁵

C� lẽ gi�o sư Phan Huy L� bị ảnh hưởng bởi những d�ng sau đ�y của t�c giả Nguyễn Đ�nh Đầu trong c�ng cuốn s�ch Nỗi Oan Thế Kỷ:

�Trước khi rời c�i thế, Petrus K� tự x�y cho m�nh một nh� mồ vững ch�i nhưng đơn sơ. Tr�n cửa ch�nh c� ghi c�u th�nh ngữ bằng tiếng Latin Sic vos non vobis (Ở với họ m� kh�ng theo họ)...".⁶

Cả hai t�c giả Nguyễn Đ�nh Đầu v� Phan Huy L� đều kh�ng cho biết lấy nguồn từ đ�u cho c�u dịch n�y.⁷

Như vậy, tạm g�c qua những dị biệt nhỏ về c�ch dịch, gần như tất cả mọi t�c giả viết bằng tiếng Việt hiện nay đều cho rằng Petrus K� đ� tự b�o chữa cho sự hợp t�c với Ph�p của �ng bằng một c�u tiếng Latin �sic vos non vobis� c� nghĩa l� �ở với họ m� kh�ng theo họ�.

Nhưng sự thật c� phải vậy kh�ng? Sau khi t�m hiểu, người viết b�i n�y xin thưa rằng kh�ng. C�u �sic vos non vobis� n�y c� thể đ�ng l� một phương ch�m hay triết l� trong cuộc sống của Petrus K�. Nhưng n� kh�ng hề l� một c�u d�ng để tự biện minh cho việc hợp t�c với Ph�p của �ng. L� do sẽ được tr�nh b�y trong b�i viết n�y.

1. Nghĩa Đen Của �Sic Vos Non Vobis� Kh�ng Phải L� �Ở Với Họ M� Kh�ng Theo Họ�

L� do đầu ti�n v� đơn giản nhất l� v� �sic vos non vobis� chữ Latin theo nghĩa đen ho�n to�n kh�ng c� nghĩa �ở với họ m� kh�ng theo họ�.

�Sic vos non vobis� l� một nh�m chữ (cụm từ) đ�ng hơn l� một �c�u� Latin.

- �Sic� c� nghĩa l� �như vậy� (so, thus, trong tiếng Anh). Đ� l� l� do tại sao khi tr�ch dẫn một chữ viết sai ch�nh tả hay sai sự thật, "sic" thường được d�ng trong ngoặc đơn để cho biết ch�nh t�c giả đ� viết sai �như vậy�, chớ kh�ng phải do người tr�ch dẫn sai.

- �Vos� l� đại danh từ ng�i thứ hai số nhiều (you, c�c anh, c�c chị, c�c người), thường được d�ng trong c�c �case� hay �c�ch� sau đ�y trong văn phạm Latin: nominative (danh c�ch), accusative (đối c�ch) hoặc vocative (h� c�ch).

- "Non" l� kh�ng.

- "Vobis" l� dạng dative (tặng c�ch) hoặc ablative (ly c�ch) của vos (ng�i thứ hai số nhiều). Trong �sic vos non vobis�, chữ vobis được d�ng theo �tặng c�ch� hay dative case. V� phải được dịch ra l� �cho c�c anh (chị)� (for yourselves).

Do đ�, theo nghĩa đen từng chữ của nh�m chữ n�y, ho�n to�n kh�ng c� động từ �ở� v� �theo�, cũng như chẳng c� �họ�. C� thể tạm dịch l�:

�như vậy � c�c anh (chị) kh�ng phải cho m�nh �.� (so you � not for yourselves).⁸

2. Nguồn Gốc �Sic Vos Non Vobis� V� Nghĩa B�ng Th�ng Dụng Ng�y Nay

Nhưng để hiểu r� v� ch�nh x�c hơn về �sic vos non vobis�, h�y t�m về qu� khứ huy ho�ng của ch�ng v� nghĩa b�ng th�ng dụng ng�y nay.

a) Từ Thơ Virgil

Chỉ cần bỏ dăm ba ph�t tr�n google, ta c� thể thấy ra ngay"sic vos non vobis" c� một nguồn gốc rất th� vị chứ kh�ng phải chỉ đơn giản l� một c�u "c�ch ng�n�, �ch�m ng�n�, hay �ngạn ngữ� Latin như phần lớn b�i viết tiếng Việt về Petrus K� cho biết. N� kh�ng phải l� một c�u ho�n chỉnh, m� l� một phần trong những c�u thơ của thi h�o Virgil thời đế quốc La M�.

Theo truyền thuyết, Virgil, v�o khoảng năm 41 B.C., l�c đ� nổi tiếng, c� l�m hai c�u thơ (distich) để ca ngợi ho�ng đế Caesar Augustus (ch�u của Julius Caesar), v� để hai c�u thơ đ� trước cổng cung điện của Augustus v�o một đ�m mưa trước một ng�y lễ hội của �ng ta như sau:

Nocte pluit tota; redeunt spectacula mane:

Divisum imperium cum Jove Caesar habet.

Tạm dịch:

Trọn đ�m mưa b�nh minh c�ng lễ hội

Quyền Caesar chia sẻ với thần Du. ⁹

V� l� một người khi�m nhường, Virgil đ� kh�ng viết t�n m�nh l� t�c giả hai c�u thơ. Sau khi đọc được hai c�u n�y, ho�ng đế Augustus rất th�ch th� v� quyết t�m cho ra t�c giả. Tuy nhi�n, Virgil vẫn kh�ng nhận l� của m�nh. Cho đến khi một nh� thơ kh�c t�n l� Bathyllus thừa cơ hội nhận l� của m�nh v� được Augustus khen thưởng th� Virgil mới tức m�nh viết th�m những c�u sau đ�y tr�n c�nh cổng cung điện, trong đ� �ng cố t�nh để trống phần sau của 4 c�u c� �sic vos non vobis�:

Hos ego versiculos, tulit alter honores:

Sic vos non vobis, ________________

Sic vos non vobis, ________________

Tạm dịch:

T�i l�m thơ, nhưng kẻ n�o hưởng lợi

Chẳng v� m�nh, __________________

Thắc mắc kh�ng biết ai viết những c�u tr�n, Augustus ra lệnh cho Bathyllus l�m tiếp phần để trống, nhưng Bathyllus kh�ng l�m được. Đến l�c đ� Virgil mới ra mặt v� ho�n tất c�c c�u bỏ trống như sau:

Hos ego versiculos, tulit alter honores:

Sic vos non vobis nidificatis aves;

Sic vos non vobis vellera fertis oves;

Sic vos non vobis mellificatis apes;

Sic vos non vobis fertis aratra boves.

Tạm dịch:

T�i l�m thơ nhưng kẻ n�o hưởng lợi

Chẳng v� m�nh, lũ chim l�m tổ mới

Chẳng v� m�nh, đ�n cừu phải mang l�ng

Chẳng v� m�nh, l�m mật những đ�n ong

Chẳng v� m�nh, giống tr�u b� c�y cấy

Kh�ng cần phải n�i, sau đ� trắng đen r� rệt, Virgil c�ng được Augustus mến trọng hơn.

b) C�ch D�ng Th�ng Dụng Về Sau Hay Nghĩa B�ng Của �Sic Vos Non Vobis�

V� sau đ� theo thời gian, �sic vos non vobis� từ nguồn gốc ở những c�u thơ của Virgil đ� thường được d�ng để chỉ trường hợp:

i. Người n�y l�m nhưng bị kẻ kh�c hưởng lợi, nhất l� trong ho�n cảnh bị đạo văn như Virgil.

ii. Người l�m điều lợi cho người kh�c chứ kh�ng cho ch�nh m�nh. ¹⁰

V� nghĩa ch�nh x�c của �sic vos non vobis� sẽ t�y thuộc v�o ho�n cảnh m� n� được xử dụng.¹¹

Nhưng ho�n to�n kh�ng c� trường hợp n�o m� �sic vos non vobis� c� thể được dịch ra l� "ở với họ, m� kh�ng theo họ" như c�c b�i tiếng Việt đ� viết.

V� cả nghĩa đen lẫn nghĩa b�ng th�ng dụng sau đ� của �sic vos non vobis� đều kh�ng phải l� �ở với họ m� kh�ng theo họ�.

Muốn biết �sic vos non vobis� của Petrus K� thật sự c� nghĩa g�, ta phải xem ch�nh x�c trong thời gian v� ho�n cảnh n�o �ng Petrus K� đ� d�ng n�. Muốn vậy, phải trở lại với thời gian v�i mươi năm khi c�u n�y được dịch ra tiếng Việt. Đ� l� thập ni�n 50 của thế kỷ trước.

3. Nguồn Gốc C�u Dịch �Ở Với Họ M� Kh�ng Theo Họ�

T�c giả Phan Thứ Lang trong b�i �Ở Với Họ M� L�ng Kh�ng Theo Họ - Ch�m Ng�n V� Bi Kịch Cuộc Đời Trương Vĩnh K�� đ� kh�ng cho ta biết nguồn gốc của c�u dịch n�y khi cho rằng Petrus K� đ� d�ng n� để �biện minh cho sự hợp t�c của �ng với Ph�p� v� rồi sau đ�, mặc �thị phi�, l�m việc với Ph�p từ năm 1860.

V� t�c giả Hồng L� Thọ trong b�i �Trương Vĩnh K� - Một Tr� Thức Buồn� th� c� dẫn đến hai nguồn l� Nguyễn Văn Tố trong Lời Tựa cho cuốn �Trương Vĩnh K� �Bi�n Khảo� của L� Thanh v� Bằng Giang trong �Sương M� Tr�n T�c Phẩm Trương Vĩnh K��.

Nhưng trong b�i Tựa của Nguyễn Văn Tố được in lại trong cuốn NOTK của Nguyễn Đ�nh Đầu, trang 361, kh�ng hề c� một lời n�o về �sic vos non vobis�. Th�m nữa, trong cả một b�i rất d�i về Petrus K� của Nguyễn Văn Tố trong Bulletin de la Soci�t� d�enseignement Mutual du Tonkin (Tập San Tr� Tri) năm 1937 (in lại trong NOTK, trang 371-410), cũng kh�ng thấy �ng Tố n�i g� về c�u n�y.

V� Bằng Giang trong �Sương M� Tr�n T�c Phẩm Trương Vĩnh K��¹² ho�n to�n kh�ng n�i g� về "sic vos non vobis".

Gần đ�y nhất, cả hai �ng Phan Huy L� v� Nguyễn Đ�nh Đầu cũng kh�ng cho biết lấy nguồn c�u n�y từ đ�u.

Do đ�, mặc d� c�u �ở với họ m� kh�ng theo họ� được sử dụng lan tr�n trong c�c b�i viết về Petrus K�, c�c t�c giả của những t�c phẩm n�y dường như đ� kh�ng ch� � lắm về nguồn gốc của n�. Điều n�y l�m cho người đọc c� cảm tưởng rằng đ�y l� một sự thật đ� được chấp nhận, v� l�m cho việc đi t�m nguồn gốc của n� th�m phần kh� khăn.

a) Từ S�ch �Chữ, Văn Quốc Ngữ� Của Nguyễn Văn Trung

Tuy vậy, người viết b�i n�y c� thể đo�n ra l� Hồng L� Thọ đ� lấy nguồn từ gi�o sư Nguyễn Văn Trung trong cuốn "Chữ , Văn Quốc Ngữ - Thời Kỳ Đầu Ph�p Thuộc"¹³ , v� một l� do kh� đơn giản: kh�c với Phan Thứ Lang, Hồng L� Thọ đ� ho�n tất nh�m chữ �sic vos non vobis� của Petrus K� bằng c�ch dẫn th�m một nh�m chữ Latin kh�c theo sau: �sic vos non vobis, hoc est mea sors et consolatio" (người viết nhấn mạnh chữ hoc, v� đ�y l� một chữ tr�ch dẫn sai sẽ được n�i đến sau).

V� đ�y l� c�u ph� b�nh của gi�o sư Nguyễn Văn Trung về Petrus K� trong cuốn s�ch tr�n:

�C�n đối với ch�nh �ng, �ng cho rằng th�i độ cộng t�c với Ph�p chỉ l� ở với họ nhưng kh�ng phải cho họ như �ng đ� b�y tỏ trong những l� thư viết bằng Latinh cho một bạn th�n của �ng, b�c sĩ Chavane (Sic vosnon vobis, Hoc est mea sors et consolatio)�¹⁴(người viết nhấn mạnh chữ Hoc).

Trong ch� th�ch cho những d�ng tr�n, gi�o sư Trung cho biết �ng đ� dẫn c�u n�y từ t�i liệu ở cuốn �Trương Vĩnh K�, 1837-1898� của Khổng Xu�n Thu.¹⁵

Điều cần lưu � l� gi�o sư Trung đ� tr�ch dẫn sai c�u Latin n�y từ s�ch của Khổng Xu�n Thu, bởi nguy�n bản trong s�ch l� Haec est mea sors et consolatio chứ kh�ng phải Hocest ... V� v� Hồng L� Thọ đ� viết sai chữ Hoc n�y y như gi�o sư Trung, ta c� thể đo�n l� �ng đ� dẫn c�u n�y từ cuốn "Chữ, Văn Quốc Ngữ" của gi�o sư Trung chứ kh�ng phải từ Khổng Xu�n Thu.¹⁶

Nhưng cũng từ đ�, ta c� thể qui nguồn gốc c�u dịch tiếng Việt �ở với họ m� kh�ng theo họ� về một nơi duy nhất, đ� l� cuốn "Trương Vĩnh K�, 1837-1898" của Khổng Xu�n Thu. Hay n�i c�ch kh�c, Khổng Xu�n Thu ch�nh l� người đ� dịch �sic vos non vobis� ra tiếng Việt th�nh �ở với họ m� kh�ng theo họ� � c�u m� tất cả s�ch b�o tiếng Việt từ hơn nửa thế kỷ nay đ� d�ng trong những b�i viết hay nghi�n cứu về Petrus K� - để cho rằng �ng đ� tự b�o chữa cho việc hợp t�c với Ph�p.

H�y xem t�c giả Khổng Xu�n Thu dịch �sic vos non vobis� th�nh �ở với họ m� kh�ng theo họ� như thế n�o.

b) Từ S�ch �Trương Vĩnh K� 1837-1898� Của Khổng Xu�n Thu

Đ�y l� một trong những cuốn s�ch xưa nhất về Petrus K� bằng tiếng Việt sau �Trương Vĩnh K� H�nh Trạng� của Đặng Th�c Li�ng¹⁷ v� "Trương Vĩnh K� - Bi�n Khảo" của L� Thanh¹⁸ . T�c phẩm n�y độc đ�o ở chỗ c� những l� thơ t�m t�nh bằng tiếng Latin của Petrus K� gởi cho bạn �ng l� b�c sĩ Alexis Chavanne v� tiến sĩ Albert Kaempfen trong hai năm 1887-1888 khi Petrus K� đ� �về hưu� ở Chợ Qu�n sau c�i chết đột ngột của Paul Bert.

Đ�y l� phần Khai Từ của t�c giả Khổng Xu�n Thu:

�Suốt cuộc đời của Trương Vĩnh K�, ta thường nghe ti�n sinh nhắc đến c�u c�ch ng�n Latinh sau đ�y: sic vos non vobis (Ở với họ m� kh�ng theo họ). Trong bức thư thắm thiết của ti�n sinh gửi cho một người bạn văn h�a - b�c sĩ Chavanne - đề ng�y th�ng 10-1887, Trương c�ng vẫn c�n nhắc lại với tất cả � niệm ch�n th�nh của m�nh đối với thời cuộc. (Dẫn kỹ ở chương �Ch�n Nản Ch�nh Trị� ở đoạn sau)�.¹⁹

V� trong chương �Ch�n Nản Ch�nh Trị� ở đoạn sau, trang 60, Khổng Xu�n Thu cho biết:

�Tham vọng của �ng l� t�m đủ c�ch để cho �ch quốc lợi d�n, d� c� hy sinh đến địa vị, quyền lợi của m�nh đi chăng nữa. Viết thư cho b�c sĩ Chavanne, c� đoạn: Điều duy nhất v� đơn độc (về ch�nh trị) m� t�i t�m kiếm, l� c� �ch đ�ng như c�u ch�m ng�n La tinh: Sic vos non vobis (Ở với họ m� kh�ng theo họ). Đ� l� định mệnh của t�i v� điều tự nhủ ch�nh bản th�n t�i. Nguy�n văn: Unum et uticum quaero, esse scilicet posse utilem, quamvis dicendum sit: Sic vos non vobis � Hae (sic) est mea sors et consolatio�²⁰

V� cuối c�ng, trong phần Phụ Lục, trang 125, l� bản dịch ch�nh thức của l� thơ Petrus K� gởi cho Alexis Chavanne th�ng 10, 1887:

�Điều độc nhất m� t�i tiến đến l� l�m sao gi�p �ch, l�m sao để thực h�nh c�u �theo họ, nhưng kh�ng lệ thuộc họ� (Sic vos non vobis). Đ� l� số phận của t�i, l� điều an ủi cho t�i�.

Như vậy, trong c�ng một cuốn s�ch, Khổng Xu�n Thu đ� ba lần nhắc đến �sic vos non vobis� v� dịch ra hai lần l� �ở với họ m� kh�ng theo họ� v� một lần l� �theo họ, nhưng kh�ng lệ thuộc họ�²¹.

Theo Khổng Xu�n Thu cho biết, �ng đ� �may mắn� t�m được những l� thơ của Petrus K� trong ấn phẩm của Hội Nghi�n Cứu Đ�ng Dương (Bulletin de la Soci�t� des Etudes Indochinoises) v� đ� dịch những l� thơ n�y từ tiếng Latin ra tiếng Việt với sự trợ gi�p của những linh mục (kh�ng cho biết t�n). Với một th�i độ khi�m tốn rất đ�ng qu� trọng, t�c giả cho biết c�ng việc dịch thơ của Petrus K� rất kh� khăn v� trong những l� thơ bằng tiếng Latin thỉnh thoảng �ng c�n d�ng cả chữ � Hy Lạp²². V� ch�ng ta cũng cần nhớ rằng đ�y l� c�ng tr�nh l�m việc một m�nh v�o 60 năm trước. Do đ� c� những sai s�t l� điều kh�ng thể tr�nh khỏi.²³

Trở lại với những l� thơ của �ng Petrus K� v� c�u �sic vos non vobis�. �C�u� n�y, chỉ được thấy một lần duy nhất trong l� thơ Petrus K� gởi cho Alexis Chavanne th�ng 10 năm 1887. Đ�y l� nguy�n văn tiếng Latin v� hai phi�n bản dịch của Khổng Xu�n Thu:

"�. Unum et unicum quaero, esse scilicet posse utilem, quamvis dicendum sit: Sic vos non vobis � Haec est mea sors et consolatio."

"Điều duy nhất v� đơn độc (về ch�nh trị) m� t�i t�m kiếm, l� c� �ch đ�ng như c�u ch�m ng�n La tinh: Sic vos non vobis (Ở với họ m� kh�ng theo họ). Đ� l� định mệnh của t�i v� điều tự nhủ ch�nh bản th�n t�i."

Cả hai c�u dịch, theo thiển � của người viết b�i n�y, đều kh�ng ch�nh x�c, nếu kh�ng n�i thẳng l� sai � của t�c giả.

- Trước nhất, dịch giả Khổng Xu�n Thu đ� th�m v�o trong c�u dịch những chữ v� � tưởng kh�ng c� trong nguy�n văn. Ở c�u đầu, đ� l� phần "đ�ng như c�u ch�m ng�n La tinh" v� ở c�u sau l� phần "để thực h�nh c�u". Trong nguy�n văn tiếng Latin kh�ng hề c� những d�ng tr�n.

- Thứ hai, v� cũng quan trọng nhất, như đ� giải th�ch trong phần tr�n của b�i viết n�y, Khổng Xu�n Thu đ� dịch ho�n to�n sai nh�m chữ "sic vos non vobis", theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa b�ng. Thay v� phải dịch với � nghĩa th�ng dụng l� "chẳng phải v� lợi �ch của m�nh" hay �chẳng phải cho t�i� th� Khổng Xu�n Thu lại dịch l� "ở với họ m� kh�ng theo họ", l�m cho hai phần trước v� sau của c�u kh�ng ăn khớp với nhau. Trong khi phần trước n�i về sự hữu dụng (c� �ch), th� phần sau theo Khổng Xu�n Thu lại n�i về một th�i độ ch�nh trị. V� v� dịch sai "sic vos non vobis" như vậy, cả c�u dịch th�nh ra rất tối nghĩa.

- Thứ ba, v� c� thể l� l� do l�m cho Khổng Xu�n Thu dịch sai �sic vos non vobis�, l� v� Khổng Xu�n Thu đ� kh�ng ch� � v� bỏ qua phần tối quan trọng trong c�u l� "quamvis dicendum sit", c� nghĩa l� "tuy nhi�n, cần phải n�i (th�m) rằng". Đ� ch�nh l� nhịp cầu nối tiếp giữa "c� �ch" (utilem) (useful) v� "kh�ng phải cho t�i" (sic vos non vobis). Với nhịp cầu đ�, t�c giả đ� bổ t�c cho � ch�nh của c�u v� l�m cho hai phần trong c�u ho�n to�n ăn khớp với nhau.

C�u dịch gần đ�ng � t�c giả nhất, theo thiển � người viết, phải l� như vầy:

"Điều duy nhất m� t�i theo đuổi l� l�m sao th�nh c� �ch, tuy phải n�i th�m rằng: (�ch lợi đ�) kh�ng phải cho t�i. Đ� l� số phần v� l� niềm an ủi của t�i."

C�u dịch n�y cho thấy sự li�n kết chặt chẻ giữa phần đầu (muốn th�nh c� �ch) v� phần sau (nhưng kh�ng phải cho m�nh). N� n�i l�n triết l� sống vị tha, bất vị kỷ, của Petrus K�.

Trong khi đ�, như tr�n đ� viết, hai c�u dịch của Khổng Xu�n Thu kh�ng c� li�n hệ g� giữa "c� �ch" ở phần đầu v� "ở với họ nhưng kh�ng theo họ" ở phần sau của c�u. V� r� r�ng nhất l� đại danh từ "Họ" trong trường hợp n�y được đem v�o trong c�u một c�ch rất bất chợt, t�y tiện, v� kh�ng c� ch�t g� d�nh l�u với cả c�u văn.

Như đ� c� n�i trong phần tr�n, �sic vos non vobis� thường được hiểu với một trong hai nghĩa ch�nh, t�y theo trường hợp m� ch�ng được sử dụng. Trong trường hợp n�y, nghĩa thứ hai, l� "t�i l�m nhưng kh�ng phải cho lợi �ch của t�i" l� hợp l� nhất. Nghĩa thứ nhất kh�ng ph� hợp v� cả c�u kh�ng n�i g� về ho�n cảnh bị đạo văn hay bị cướp c�ng -- v� cũng v� nếu bị đạo văn hay cướp c�ng th� kh�ng ai n�i rằng đ� l� số phần v� niềm an ủi của m�nh được.

c) "Sic Vos Non Vobis" Trong T�i Liệu Tiếng Ph�p Về Petrus K�

Để kiểm chứng l� c�u dịch của Khổng Xu�n Thu kh�ng đ�ng với � của �ng Petrus K�, người viết đ� t�m đến t�i liệu ch�nh gốc l� những l� thơ bằng tiếng Latin của �ng Petrus K� gởi cho hai bạn hữu Alexis Chavanne v� Albert Kampfen đ� được gi�o sư Raphael Barquissau sưu tập v� dịch lại bằng tiếng Ph�p trong t�c phẩm �Correspondance in�dite en latin de P�trus Trương �vĩnh-K��²⁴

Điều đ�ng ch� � l� khi dịch l� thơ th�ng 10, 1887 của Petrus K� ra tiếng Ph�p, Barquissau đ� để nguy�n văn �sic vos non vobis� trong c�u văn như sau:

"La seule et unique chose que je cherche, c'est de pouvoir �tre utile, quoiqu'il faille dire: 'sic vos non vobis'. Tel est mon sors et ma consolation."

Kh�c với Khổng Xu�n Thu, Barquissau đ� dịch đ�ng như nguy�n văn Latin v� giữ phần �quamvis dicendum sit� tức �tuy nhi�n phải n�i rằng� th�nh �quoiqu�il faille dire�. Barquissau cũng đ� kh�ng th�m v�o phần �đ�ng như c�u� hay �để thực h�nh c�u� như Khổng Xu�n Thu. V� nếu hiểu "sic vos non vobis" theo nghĩa th�ng dụng l� �kh�ng phải cho t�i�, th� c�u của Barquissau ho�n to�n hợp l�.

Một điều th� vị m� người viết đ� để � t�m kiếm l� trong c�c t�i liệu bằng tiếng Ph�p về Petrus K� kh�ng hề c� b�ng d�ng �sic vos non vobis� với � nghĩa "ở với họ m� kh�ng theo họ" như trong s�ch b�o tiếng Việt! L� do c� lẽ rất đơn giản l� v� như đ� n�i Petrus K� chỉ d�ng c�u n�y để t�m t�nh với một người bạn về triết l� sống của m�nh, chứ kh�ng phải để b�o chữa hay tự biện minh.²⁵

4 . Triết L� Sống Hay Phương Ch�m "Kh�ng Phải Cho T�i" Trong Những L� Thơ Kh�c
Của Petrus K�

T�m lại, khi d�ng �sic vos non vobis� trong l� thơ gởi cho Alexis Chavanne th�ng 10 năm 1887, Petrus K� cho Chavanne biết triết l� sống hay phương ch�m của �ng l� l�m việc gi�p �ch cho x� hội chớ kh�ng phải cho tư lợi. Hay n�i c�ch kh�c, ch�ng cho thấy tinh thần bất vị kỷ của �ng.

Muốn kiểm chứng v� thấy r� hơn triết l� n�y của Petrus K�, ta c� thể t�m thấy n� ngay trong những l� thơ kh�c của �ng gởi cho Chavanne bằng tiếng Latin.

Trong l� thơ th�ng 2 năm 1887, Petrus K� cho Chavanne biết l� hiện tại �ng hơi ch�n ng�n cuộc đời v� những sự ganh tị.²⁶ Chavanne trả lời v�o ng�y 1 th�ng 3 năm 1887, khuy�n nhủ Petrus K� n�n trở lại gi�p vua Đồng Kh�nh để vừa gi�p nước m� vừa gi�p Ph�p.

Petrus K� hồi �m ng�y 8 th�ng 4, 1887 v� cho Chavanne biết �ng đ� ch�n ng�n danh vọng, v� n� kh�ng c�n c�m dỗ được �con sư tử gi� v� mất hết sức mạnh� l� �ng. Chavanne lại một lần nữa khuy�n Petrus K� trong l� thơ đề ng�y �20 quintili mense 1887�²⁷: �Tổ quốc v� nhất l� nh�n loại phải đi trước tất cả".

Trong thơ ng�y 6 th�ng 8 năm 1877, Petrus K� viết cho Chavanne rằng �ng kh�ng đồng � với Chavanne, v�:

�Thật t�nh th� ta phải sống theo cuộc đời đ� định; ta chỉ c� thể c� �ch cho ch�nh ch�ng ta, cho những người tương tự, cho vạn vật trong thi�n nhi�n; v� như vậy ta mới ho�n th�nh được tr�ch nhiệm đầu ti�n của cuộc đời.�

"Vita enim qualis in se est sumenda est talis; tantummodo sit fructuosa sive nobis ipsis, sive nostris similibus, sive aliis Naturae entibus; sicque finem primordialem adimpleret".²⁸

Rồi sau đ�, như ta đ� biết, trong l� thơ th�ng 10, 1887, Petrus K� cho Chavanne biết �ng chỉ muốn l�m một người c� �ch cho x� hội m� th�i. Cũng ngay trong l� thơ đ�, b�n dưới c�u "sic vos non vobis" l� c�u sau đ�y để ch�c cho Chavanne, m� c� lẽ cũng l� điều �ng muốn cho m�nh:

�Cầu Ch�a cho �ng giữ sức khoẻ để �ng lu�n c� �ch cho ch�nh �ng, cho bạn hữu v� cho x� hội, v� để �ng phục vụ hữu hiệu cho ch�nh phủ để cuối c�ng v�o một ng�y n�o đ� �ng c� thể n�i rằng: T�i đ� đ�ng trọn vai tr� của m�nh, t�i đ� ho�n th�nh tr�ch nhiệm của m�nh�

�Te ergo Deus conservet in potestate ut tibi, tuis amicis et societati diu ac semper prosis, et Gubernio utiliter ac efficaciter servias ut tandem tibi ipsi possis quodam die dicere: meas partes bene egi, officium meum adimplevi�²⁹

T�m lại, nếu đọc tất cả những l� thư giữa Petrus K� với Chavanne, ta sẽ thấy những � tưởng của hai người nhất qu�n v� xuy�n suốt dưới ng�i b�t của họ. Trong l�c Chavanne, một nghị vi�n Ph�p, khuy�n bạn Petrus K� h�y trở lại gi�p cho Ph�p v� Đồng Kh�nh, v� �tổ quốc v� nh�n loại� vẫn c�n cần �ng, th� Petrus K� lại chỉ muốn trở về triết l� sống của �ng l� l�m một người c� �ch cho x� hội bằng c�ch l�m tr�n vai tr� của �ng trong đời m� th�i.

Điều cần ghi nhận l� trong tất cả những l� thơ giữa Petrus K� v� Chavanne kh�ng hề c� trạng huống n�o c� thể đưa đến việc Petrus K� ph�n bua hay tự b�o chữa với Chavanne rằng �ng ... "ở với họ m� kh�ng theo họ". V� nếu nghĩ cho c�ng th� tại sao Petrus K� lại phải đi biện minh về việc cộng t�c với Ph�p c�ng một ch�nh trị gia Ph�p đang l�m việc trong ch�nh phủ Ph�p v� khuyến kh�ch Petrus K� gi�p Ph�p?

Nếu thật t�nh Petrus K� muốn b�o chữa cho việc hợp t�c với Ph�p của m�nh, chắc �ng đ� chọn đối tượng l� người Việt với một c�u tiếng Việt. V� c�u n�i cũng sẽ c� điển t�ch g� đ� k�m theo cho người Việt hiểu. Chứ c� đ�u lại đi viết một c�u bằng chữ Latin với điển t�ch La M� trong một l� thơ t�m t�nh bằng tiếng Latin cho một �ng bạn b�c sĩ người Ph�p đang l� một nghị vi�n Ph�p!

Do đ�, sau khi đọc tất cả c�c l� thơ giữa Petrus K� v� Chavanne, những t�i liệu thuộc loại đ�ng tin tưởng nhất v� đ�y l� những l� thơ t�m t�nh giữa bạn b� kh�ng c� mục đ�ch n�o kh�c, ta chỉ c� thể kết luận rằng Petrus K� đ� d�ng �sic vos non vobis� với � nghĩa l� l�m điều �ch lợi cho người kh�c chứ kh�ng phải cho m�nh. V� điều chắn chắn l� kh�ng thể n�o c� thể hiểu ra th�nh "ở với họ m� kh�ng theo họ" như lời dịch của Khổng Xu�n Thu.

5. L� Do Tại Sao C� C�u Dịch "Ở Với Họ M� Kh�ng Theo Họ"

Nếu "sic vos non vobis" c� � nghĩa "kh�ng phải cho m�nh" như ta đ� thấy, th� tại sao Khổng Xu�n Thu lại dịch l� "ở với họ m� kh�ng theo họ"? C� phải đơn thuần chỉ l� dịch sai m� th�i chăng ?

Kh� trả lời cho c�u hỏi n�y, nhưng nếu nh�n c�ch c�u n�y được những người ủng hộ �ng Petrus K� đ�n nhận nồng nhiệt th� ta c� thể đo�n được phần n�o l� do. Đ� l� v� họ muốn �ng Petrus K� phải n�i c�u n�y cho hợp với t�m l� của họ. Xin được gọi đ�y l� "mặc cảm T�n Thọ Tường".

Theo thiển � của người viết, quan điểm "ở với họ m� kh�ng theo họ" kh�ng khỏi bị ảnh hưởng bởi một thi sĩ t�i hoa c�ng thời v� c�ng l�m việc với Ph�p như Petrus K� l� T�n Thọ Tường.

Bởi v� trước năm 1958 l� năm m� c�u "ở với họ m� kh�ng theo họ" ra đời với t�c giả Khổng Xu�n Thu, hai b�i thơ nổi tiếng sau đ�y của T�n Thọ Tường chắc chắn đ� đi v�o l�ng nhiều người Việt:

T�n Phu Nhơn Qui Thục

Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ t�ng

Ng�n thu rạng tiết g�i Giang Đ�ng

L�a Ng� bịn rịn ch�m m�y bạc

Về H�n trau tria mảnh m� hồng

Son phấn th� cam vầy gi� bụi

Đ� v�ng chi để thẹn non s�ng

Ai về nhắn với Ch�u C�ng Cẩn

Th� mất l�ng anh đặng bụng chồng

Từ Thứ Qui T�o

Hiếu đ�u d�m s�nh kẻ c�y voi

Muối x�t l�ng ai nấy mặn m�i

Ở H�n đ� đ�nh trang cội cả

Về T�o chi s� một c�y c�i

Chạnh l�ng nhớ mẹ kh�ng n�ng ch�n

Tấc dạ thương vua biếng giở roi

Chẳng đặng kh�n Lưu đ�nh dại Ngụy

Th�n n�y xin g�c ngoại v�ng thoi

Qua hai b�i thơ n�y, T�n Thọ Tường đ� tự b�o chữa cho việc theo Ph�p của m�nh với c�c bạn sĩ phu ng�y xưa m� nay ở ph�a đối nghịch l�: 1) th�n g�i phải theo chồng, �ng v� việc l�m phải trung th�nh với chủ Ph�p; 2) v� ho�n cảnh gia đ�nh, �ng phải theo Ph�p, nhưng hứa sẽ kh�ng gi�p �ch g� cho Ph�p, cũng như Từ Thứ đ� hứa v� đ� kh�ng hiến kế g� cho T�o Th�o trong suốt thời gian ở phe T�o.

Với hai b�i thơ nổi tiếng tr�n, thật qu� dễ d�ng v� tiện lợi để đem so s�nh ho�n cảnh của Từ Thứ "h�ng" T�o nhưng kh�ng "gi�p" T�o -- tức ho�n cảnh tự nhận của T�n Thọ Tường -- v� trường hợp Petrus K� "ở" với Ph�p nhưng kh�ng "theo" Ph�p. Nếu trong b�i thơ của T�n Thọ Tường chỉ c� Lưu v� Ngụy, th� trong thế giới của Petrus K� qua quan điểm n�y, cũng chỉ c� họ (Ph�p) v� ta. Vậy n�n nếu T�n Thọ Tường đ� hứa "Th�n n�y xin g�c ngoại v�ng thoi" th� Petrus K� cũng n�n hứa rằng "Ở với họ m� kh�ng theo họ".

Thế nhưng chẳng những Petrus K� kh�ng bao giờ n�i vậy, như ta đ� thấy, m� Petrus K� cũng kh�ng phải l� T�n Thọ Tường! Mọi sự so s�nh giữa hai người do đ� đều khập khiễng.

T�n Thọ Tường l� một nh� nho, một cậu ấm xuất th�n từ thế gia vọng tộc, được nu�i dưỡng với � niệm "trung qu�n" l� điều tối thượng. Cũng v� c�i � niệm "trung thần bất sự nhị qu�n" n�y m� T�n Thọ Tường suốt đời phải tự b�o chữa, phải biện minh cho m�nh - m� rồi vẫn bị c�c bạn nh� nho đồng thời đả k�ch kh�ng thương tiếc, từ Phan Văn Trị đến Huỳnh Mẫn Đạt.

Petrus K� l� một chủng sinh, sống từ nhỏ trong những tu viện ở b�n ngo�i Việt Nam với đủ loại người từ c�c quốc gia kh�c, v� lớn l�n với đạo Thi�n Ch�a c�ng văn minh La M�, Hy Lạp. Khi trưởng th�nh lại được đọc v� biết đến những tư tưởng d�n chủ cũng như l�m bạn với những nh� tư tưởng tiến bộ h�ng đầu thế giới thời bấy giờ. C�ng l�m việc cho Ph�p, nhưng Petrus K� th� kh�ng hề bị một nh� nho đồng thời n�o đả k�ch.³⁰ Cũng như sau đ� được d�n ch�ng Nam Kỳ g�p tiền đ�c tượng đồng v� t�n vinh l� bậc thầy của cả miền Nam.

Cho n�n kh�ng thể n�o so s�nh Petrus K� với T�n Thọ Tường.

Thế nhưng v� cả hai đều l� người Nam Kỳ, đều hợp t�c với Ph�p khoảng c�ng thời gian, c�ng th�p t�ng ph�i đo�n Phan Thanh Giản qua Ph�p năm 1863, c�ng viết tr�n Gia Định B�o sau đ�, n�n sự so s�nh v� rồi đồng h�a về tư tưởng ch�nh trị l� điều kh�ng thể tr�nh khỏi cho những người ủng hộ Petrus K�.

Hơn nữa, v� "ở với họ m� kh�ng theo họ" l� một c�u nghe rất thuận tai n�n những người ủng hộ �ng đ� nắm ngay lấy c�u n�y để biện minh cho việc hợp t�c với Ph�p của �ng Petrus K� v� ph�t t�n rộng r�i như đ� n�u tr�n.

Điều đ�ng tiếc l� cũng v� c�u dịch n�y m� �ng Petrus K� c�ng l�c c�ng bị hiểu lầm nhiều hơn. Hay n�i c�ch kh�c, �ng đ� bị những người ủng hộ v� t�nh vu oan l� �ng đ� tự b�o chữa với một c�u m� �ng kh�ng hề n�i.

6. Hậu Quả Của C�u Dịch �Ở Với Họ M� Kh�ng Theo Họ�

Một c�ch rất trớ tr�u, c�u n�i về triết l� sống đầy ảnh hưởng T�y Phương "sic vos non vobis" của Petrus K� lại được dịch ra th�nh một c�u đầy m�u sắc ch�nh trị Đ�ng Phương l� "ở với họ m� kh�ng theo họ". Từ c�u dịch n�y đ� sinh ra kh�ng biết bao nhi�u l� dị bản cũng như những sự th�u dệt, l�m cho hậu thế ng�y c�ng hiểu lầm �ng hơn nữa. H�y nh�n lại những hậu quả của c�u dịch đ�.

a) Biến Petrus K� Th�nh Người C� Mặc Cảm Phạm Tội Phải Tự B�o Chữa

Những t�c giả d�ng c�u "Ở với họ m� kh�ng theo họ� đều l� những người hết l�ng k�nh phục Petrus K�. Tất cả đều dựa v�o c�u n�y để b�o chữa cho việc �ng hợp t�c với Ph�p m� dưới c�i nh�n của họ l� một việc l�m ho�n to�n sai tr�i. Giống như nhau, họ đ� cho rằng Petrus K� tự cảm thấy phạm tội khi nhận lời l�m việc với Ph�p, v� v� mặc cảm phạm tội đ�, n�n đ� phải tự b�o chữa cho m�nh bằng c�u n�i tr�n .

Nhưng c�u �ở với họ m� kh�ng theo họ� l� c�u đ� đồng h�a Petrus K� với T�n Thọ Tường. V� n� đ� biến Petrus K� th�nh một kẻ c� mặc cảm phạm tội phải tự b�o chữa cho m�nh như T�n Thọ Tường đ� l�m. Trong khi đ�, Petrus K� kh�ng bao giờ n�i c�u n�y v� chắc chắn sẽ kh�ng bao giờ tự b�o chữa kiểu đ�. H�y đối chiếu c�u dịch n�y với một trong những triết l� sống của Petrus K� để thấy tại sao �ng sẽ kh�ng bao giờ l�m vậy:

�Hể l�m người mở ra l�m việc g� th� phải l�m cho hết sức hết l�ng, được ấy l� nhằm, m� kh�ng được ấy l� s�i. Trong việc lớn cả thể, trước khi l�m, phải x�t trước x�t sau cho kỉ-cang cho c�ng l� rồi h�y l�m; l�m th� l�m cho sấn sước đừng c� dụ dự, l�m cho hết sức m�nh; m� kh�ng được th� th�i, th� biết l� Trời chưa cho mần n�n: tận nhơn lực, tri thi�n mạng. Việc lớn hơn nữa, th� lại c�ng phải suy x�t trước sau, t�m gốc ngọn, coi m�i coi gi�o cho ch�-l� rồi đ� h�y l�m ��³¹

b) Biến Petrus K� Th�nh �Quan V�n Trường� Hay Chế Biến Lịch Sử

Hậu quả kế tiếp của c�u dịch �ở với họ m� kh�ng theo họ� l� do t�nh chất kh�ng r� r�ng của n� với những chữ như �ở�, �theo�, �họ�, c�c t�c giả b�o chữa cho Petrus K� đ� tự động đi xa hơn bằng c�ch ph�ng t�c v� cho Petrus K� l�m những việc m� �ng kh�ng hề l�m.

Như Hồng L� Thọ đ� th�m chi tiết cho c�u văn th�m đậm đ� v� đầy kịch t�nh: "Đ�y l� việc t�i ở với c�c anh chứ kh�ng phải v� theo c�c anh". Y như một c�u đối đ�p rất cứng cỏi của Petrus K� với một thượng cấp người Ph�p, trong khi thực tế l� �ng đang t�m t�nh với một người bạn. Mới nghe th� rất h�o h�ng nhưng suy nghĩ kỹ th� c�u n�y kh�ng c� mấy � nghĩa.

Trong khi đ�, t�c giả Phan Thứ Lang đ� v� t�nh chế biến lịch sử bằng c�ch viết th�m l� Petrus K� đ� d�ng c�u n�y để biện minh cho việc nhận lời l�m th�ng ng�n cho Jaureguiberry từ tận năm 1860:

Nhưng c� lẽ đi xa hơn cả l� nh� văn Ho�ng Lại Giang trong cuốn tiểu thuyết "Trương Vĩnh K� - Bi Kịch Mu�n Đời"³³ . Giống như Hồng L� Thọ v� Phan Thứ Lang, �ng cho rằng khi Petrus K� gặp Jaur�guiberry, �ng đ� c� những dằn vặt, v� "... cuối c�ng th� anh cũng t�m ra cho ch�nh m�nh một phương ch�m h�nh động, một con đường đi ri�ng: Cộng t�c với họ, nhưng kh�ng theo họ" (trang 279).

V� rồi �ng cho nh�n vật Petrus K� trong s�ch tự biện minh với Phan Thanh Giản như sau:

"Vậy m� c� l�c Quan V�n Trường đ� về với T�o Th�o. Nhưng trong con người trung nghĩa n�y, lu�n � thức "h�ng T�o Th�o m� kh�ng theo T�o Th�o" (trang 377). �ng cũng cho lu�n Petrus K� n�i với vua Đồng Kh�nh rằng: "Thần hứa với m�nh, phải học Quan V�n Trường: Theo họ nhưng kh�ng lệ thuộc họ" (trang 547).³⁴

Đến đ�y chắc ta cũng đ� thấy hậu quả của c�u dịch n�y! Từ một c�u dịch sai, những người đi sau c�ng l�c c�ng th�m thắt chi tiết, c�ng th�u dệt cho c�u n�i c�ng l�c c�ng đi xa với c�u dịch cũng như tạo ra những t�nh tiết tưởng chừng l� lịch sử. Điều đ�ng sợ l� những t�nh tiết n�y c�ng l�c c�ng được đem v�o những b�i viết tưởng chừng rất nghi�m t�c về Petrus K�, khiến những người đọc về sau c�ng l�c c�ng kh� ph�n ch�n giả.

c) Biến Petrus K� Th�nh Một Người Tự M�u Thuẫn

Hậu quả kế tiếp của c�u �ở với họ m� kh�ng theo họ� l� biến Petrus K� th�nh một người tự m�u thuẫn. H�y nh�n xem những việc l�m ti�u biểu của �ng Petrus K� m� cả hai phe ủng hộ v� chống đối đều d�ng để biểu hiện sự m�u thuẫn n�y.

i) Về Những H�nh Động �Kh�ng Theo� Ph�p

Trước nhất, �ng đ� sưu tầm v� cho in rất nhiều t�c phẩm thuộc loại �kh�ng c� lợi� cho Ph�p như Cổ Gia Định Phong Cảnh Vịnh, Trung Nghĩa Ca, Hịch Văn Th�n � v� trong đ� Ph�p được gọi l� �giặc�.³⁵

Sau đ�, �ng đ� sẵn s�ng ph� b�nh những l�nh đạo C�ng Gi�o ở Bắc Kỳ trong bản b�o c�o năm 1876 l� họ đ� lạm dụng quyền h�nh để hiếp đ�p những người kh�ng c� đạo, tạo n�n một kh�ng kh� th� nghịch ở Bắc Kỳ.³⁶

Với những người Ph�p, �ng kh�ng bao giờ kh�m n�m rụt r�. �ng đ� ăn miếng trả miếng với thượng cấp Paulin Vial sau khi người bạn Paul Bert qua đời³⁷, cũng như đ� y�u s�ch với đại t� hải qu�n D�Ari�s từ những ng�y đầu mới l�m cho Ph�p³⁸. �ng cũng đ� gởi cho Đồng Kh�nh năm 1887 một tập tấu 24 điều về c�ch đối ph� với Ph�p.³⁹

Nhưng c� lẽ điều nổi bật nhất l� �ng đ� nhất quyết từ chối kh�ng v�o c�ng d�n Ph�p d� được th�c đẩy nhiều lần.⁴⁰

Những việc l�m tr�n đ�y cho thấy �ng kh�ng khuất phục người Ph�p v� sự hợp t�c của �ng với Ph�p kh�ng phải l�c n�o cũng su�n sẻ - như nhiều t�c giả về �ng đ� nhận x�t - kể cả những sử gia miền Bắc l� những người đ� gay gắt l�n �n �ng l� tay sai cho Ph�p.

ii) Về Những H�nh Động �Theo� Ph�p

Thế nhưng, theo nhiều t�c giả kh�c, điển h�nh l� linh mục Trương B� Cần, nhận x�t, Petrus K� �đ� nhận cộng t�c với Ph�p một c�ch h�nh như kh�ng đắn đo, kh�ng day dứt, kh�ng hối tiếc ...�⁴¹

V� đ� l� sự thật, v� trong c�c t�c phẩm của �ng, b�n cạnh những b�i gọi Ph�p l� giặc, l� những b�i viết, những l� thơ khen ngợi nước Ph�p v� nền văn minh Ph�p hay sự rộng lượng của ch�nh phủ Ph�p. Cũng như song song với những đối kh�ng với Paulin Vial, với D�Ari�s l� sự gi�p sức hết l�ng với Paul Bert, với Jaur�guiberry.

Do đ�, với những h�nh động c� vẻ tr�i ngược hay m�u thuẫn trong suốt đời m�nh, dường như Petrus K� kh�ng c� một lập trường thống nhất, khi theo �họ�, khi lại về �ta�. Nếu ph�n chia ra r� rệt tất cả những g� thuộc về Ph�p hay li�n hệ với Ph�p l� �họ� v� tất cả những g� li�n hệ tới Việt l� �ta� th� c� lẽ c�u �ở với họ m� kh�ng theo họ� của Khổng Xu�n Thu c� thể �p dụng được cho Petrus K�.

Thế nhưng nếu như Petrus K� đ� kh�ng bao giờ n�i c�u �ở với họ m� kh�ng theo họ� th� �ng cũng đ� kh�ng bao giờ sống v� l�m như vậy, v� trong cuộc đời của Petrus K� kh�ng c� �họ� v� �ta� m� chỉ c� con người v� x� hội m� th�i.

7. Phương Ch�m Cuộc Đời Của Petrus K� Kh�ng C� �Họ� M� Chỉ C� X� Hội
V� Con Người Với Vai Tr�

Phương ch�m trong đời hay triết l� sống của Petrus K� m� �ng đ� n�i ra v� lập lại rất nhiều lần trong những l� thơ gởi cho Chavanne như ta đ� thấy ở phần tr�n l�: �ng chỉ muốn l�m một người c� �ch cho x� hội bằng c�ch l�m tr�n vai tr� hay số phần của �ng m� th�i. (Unum et unicum quaero, esse scilicet posse utilem, quam vis dicendum sit: sic vos non vobis. Haec est mea sors et consolatio). Tuy chữ d�ng c� l�c kh�c biệt, � tưởng của �ng l�c n�o cũng r� r�ng: mỗi người phải l�m tr�n vai tr� hay số phần trong đời để l�m cho x� hội của m�nh tốt đẹp hơn.

Với một triết l� bất vị kỷ như vậy, kh�ng thể c� sự ph�n biệt giữa "họ" v� "ta" trong thế đối đầu để rồi đi đến một chọn lựa l� "ở với họ m� kh�ng theo họ". M� triết l� đ� chỉ c� hai yếu tố ch�nh l� x� hội v� những con người với vai tr� ri�ng biệt trong x� hội đ�.

a) X� Hội Của Petrus K�

Vậy, "x� hội" của �ng Petrus K� l� x� hội n�o ?

Qua một l� thơ cũng bằng tiếng Latin gởi cho Albert Kaempfen được Raphael Barquissau đăng lại trong tập �Correspondance in�dite en latin de P�trus Trương �vĩnh-K�� n�i tr�n, x� hội l� tưởng m� �ng Petrus K� hướng đến l� một x� hội kh�ng c� bi�n giới, một x� hội chung của cả nh�n loại (societatem humanam universalem), một x� hội duy nhất m� khoa học c�ng nhận.

Petrus K� đ� viết như sau:

"Scientiarum enim imperium limites non cognoscit, montibus maribusque separatos ac remotos unit, communis laboris socios ex quatuor partibus mundi arcte admovet, societatem nullam aliam quam Humanam (universalem) admittens. Hae sunt verae personae ac partes suscipiendae viris eruditionis utiles sese reddere societati cujus membra sunt."

"L�nh vực khoa học thật t�nh kh�ng c� bi�n giới; d� ngăn c�ch bởi n�i v� biển, từ bốn g�c trời n� đ� li�n kết những người c�ng chung việc l�m đ�, n� kh�ng chấp nhận một x� hội n�o kh�c ngo�i x� hội chung của lo�i người. Đ�y l� vai tr� thật sự phải l�m của những người th�ng th�i, l�m người c� �ch cho x� hội m� trong đ� họ l� những phần tử".⁴²

Nhưng ta c� thể thấy ngay rằng Petrus K� cũng rất thiết thực: đ� cũng l� x� hội m� trong đ� �ng l� một phần tử (societati cujus membra sunt). V� đ� kh�ng g� kh�c hơn l� x� hội "An Nam" của �ng thời bấy giờ, trong đ� c� những đồng b�o của �ng kh�ng ph�n biệt Bắc Trung Nam, kh�ng ph�n biệt lương gi�o. Ch�nh những người đồng b�o n�y mới l� mối quan t�m lớn nhất trong đời �ng.

H�y đọc những g� Petrus K� viết trong bản b�o c�o sau chuyến đi Bắc Kỳ năm 1776:

"tr�n thực tế, t�i lu�n cảm thấy nhức nhối v� tấn thảm kịch m� nh�n d�n Bắc Kỳ bất hạnh đang phải g�nh chịu ... t�i cho rằng, họ kh�ng đ�ng phải chịu bất hạnh hơn bất cứ d�n tộc n�o kh�c⁴³

Th�m nữa, trong một cuốn bản thảo viết tay của Petrus K� đ�ng dấu Cơ Mật Viện đề ng�y 15/4/1886 c� một b�i viết đầu đề l� "Trương -Vương Vấn Đ�p" đề cập đến một cuộc trao đổi ch�nh kiến giữa Petrus K� (Trương) v� Đồng Kh�nh (Vương). Theo b�i viết đ�, c�ch giải quyết cho t�nh h�nh ch�nh trị của Việt Nam m� Petrus K� đề nghị với Đồng Kh�nh l� như sau:

"ngo�i th� xử tr� đối với ngoại quốc cho �m, trong th� đ�u đ� cho bằng y�n, nh�n d�n an cư lạc nghiệp th� l� gốc, ấy l� hữu nh�n, ấy l� đắc ch�ng".⁴⁴

Tương tự, năm 1887, sau khi đ� về lại S�i G�n v� d� kh�ng c�n l�m trong Cơ Mật Viện, Petrus K� vẫn gởi cho Đồng Kh�nh một tập tấu 24 điều, trong đ� c� điều 23 như sau:

" ... Lo l�m sao cho d�n si�ng năng l�m gi�u, kh�ng để người Ph�p l�m gầy nước ta, thu phục l�ng d�n ta, thời c�i ch�nh s�ch tự cường h� chẳng nghi�m du ?"⁴⁵

Thậm ch� khi viết cho người bạn P�ne Siefert v�o th�ng 4 năm 1886 với những nhận x�t về vua Đồng Kh�nh, Petrus K� vẫn cho ta thấy sự quan t�m của �ng với người d�n:

�Sống giữa những người d�n, �ng ta (Đồng Kh�nh) bằng sự quan s�t của m�nh đ� c� thể th�ng cảm được t�nh trạng khốn khổ của d�n ch�ng trong nước�.⁴⁶

Do đ�, qua những c�u viết n�y, v� qua những việc l�m của �ng m� ta sẽ thấy, c�i x� hội của người d�n An Nam hay đồng b�o của �ng l� những người m� Petrus K� quan t�m đến chứ kh�ng phải l� triều đ�nh Huế hay ch�nh phủ thuộc địa Ph�p. Mục đ�ch tối hậu của �ng lu�n lu�n l� l�m cho đời sống của người d�n hay x� hội An Nam của �ng tốt đẹp hơn.

b) Vai Tr� Của Petrus K�

Cũng theo Petrus K� th� mỗi phần tử trong x� hội đều c� một vai tr�. Đ� l� số phần m� tạo h�a đ� định đoạt:

�Số mạng người ta hay tin l� việc Trời đ� ti�n định rồi, kh�ng ai đổi đặng. M� ch�nh nghĩa n� l� l�m vầy: Khi sinh mỗi người ra, th� đấng Tạo-h�a đ� t�y bổn t�nh m� liệu cho sau sẽ l�m những việc vừa bổn t�nh n�. H�y nhớ lại h�m trước t�i c� lấy con cờ tướng c�ng vai tuồng con h�t m� v� cho m� nghe . Vậy th� biết mỗi con cờ đều c� việc hay việc giỏi nấy cả, mỗi con h�t đều c� phi�n thứ vai tuồng kh�c nhau, đều c� c�i sở trường ri�ng cả�.⁴⁷

V� vai tr� của �ng để l�m cho x� hội tốt l�n, như �ng đ� tự nhận rất nhiều lần, l� l�m cầu nối giữa hai d�n tộc Ph�p v� Việt:

- "T�i kh�ng l�m g� kh�c �ng viết, ngo�i việc trở th�nh cầu nối giữa hai d�n tộc vừa gặp gỡ nhau tr�n đất Nam Kỳ . T�i kh�ng thể l�m g� kh�c ngo�i gi�p cho hai d�n tộc n�y hiểu nhau v� thương mến nhau, cũng ch�nh v� thế m� t�i tiếp tục chuyển ngữ từ tiếng An Nam sang tiếng Ph�p v� từ tiếng Ph�p sang tiếng An Nam, t�i bị thuyết phục rằng một ng�y n�o đ�, ph�a sau c�c con chữ sẽ l� c�c tư tưởng v� sớm th�i, ch�ng t�i sẽ đến được với nền văn minh đẹp đẽ của c�c �ng."⁴⁸

- "T�i t�nh sẽ tiếp tục nghi�n cứu v� phụng sự cho sự th�ng tuệ của hai đất nước - hai mối lo duy nhất trong đời t�i"⁴⁹

- "Về phần m�nh, t�i chỉ chuy�n ch� v�o những ấn phẩm n�o m� theo t�i l� c� thể g�p phần đem lại lợi �ch cho cả người Ph�p v� người An Nam đang c�ng chung sống, v� t�i tự l�nh lấy nhiệm vụ thắt chặt mối quan hệ n�y bằng sự hiểu biết, khiến cho cuộc gặp gỡ trở n�n nhanh ch�ng v� hấp dẫn; t�i hy vọng rằng rồi họ sẽ y�u mến lẫn nhau ..."⁵⁰

Chẳng những chỉ n�i những điều n�y với người Ph�p, Petrus K� c�n viết bằng tiếng Việt trong thơ gởi cho Trần Tử Ca về chuyến ra Huế tham ch�nh của �ng:

" ... N�n t�i mới l�nh đi ra điều đ�nh việc cả hai nước. Ấy l� c�i phận c�i chức kh� nhứt trong đời; v� l�m việc như mai dong, đứng giữa g�nh cả hai vai nặng nề hết sức .."⁵¹

T�m lại, ta c� thể thấy phương ch�m sống khi�m nhường v� bất vị kỷ của Petrus K� l� l�m tr�n vai tr� của m�nh trong x� hội để gi�p �ch cho x� hội chứ kh�ng phải cho m�nh, theo đ�ng như c�u �sic vos non vobis� m� �ng đ� viết cho b�c sĩ Chavanne bạn �ng.

8. Đối Chiếu Việc L�m Trong Đời Của Petrus K� V� Phương Ch�m
L�m Tr�n Vai Tr� Trong X� Hội

V� nếu ta nh�n lại cuộc đời của Petrus K� v� đối chiếu với phương ch�m tr�n, ta sẽ thấy rằng �ng đ� sống v� l�m đ�ng như vậy. Thay v� nh�n dưới lăng k�nh th� địch "họ" v� ""ta" theo c�u "ở với họ m� kh�ng theo họ", nếu nh�n những việc l�m của Petrus K� với mục đ�ch l�m cho x� hội của �ng tốt đẹp hơn th� ta c� thể l� giải được hầu như tất cả những g� �ng đ� l�m trong đời.

Trước nhất, về ch�nh trị, Petrus K� đ� c� một chọn lựa r� r�ng minh bạch l� cộng t�c với Ph�p, dựa v�o Ph�p để học hỏi từ họ, với mục đ�ch cuối c�ng l� đưa nước nh� ra khỏi những bế tắt dưới thời Nguyễn v� đem lại đời sống tốt đẹp hơn cho đồng b�o �ng.

Cần phải ph�n biệt r� r�ng x� hội hay người d�n Việt Nam với triều đ�nh nh� Nguyễn.⁵² Phải thấy rằng triều đ�nh nh� Nguyễn kh�ng phải l� một đại diện cho người d�n hay x� hội An Nam thế kỷ 19. V� kh�ng phải l� một nh� nho, v� v� hấp thụ tư tưởng d�n chủ �u Ch�u, Petrus K� đ� nh�n thấy triều đ�nh nh� Nguyễn -- với chế độ cai trị thối n�t, với tệ nạn tham nhũng, giặc giả li�n mi�n -- mới ch�nh l� kẻ th� của người d�n Việt Nam, như �ng đ� viết trong Chuyến Đi Bắc Kỳ Năm Ất Hợi.

Trong khi đ�, Petrus K� lại c� được c�i may mắn l� thấy tận mắt một x� hội d�n chủ, văn minh v�o bậc nhất thế giới thời đ� tại nước Ph�p với chuyến đi theo sứ bộ Phan Thanh Giản năm 1863. Ở đ�, Petrus K� đ� c� cơ hội l�m bạn v� học hỏi th�m về những tư tưởng d�n chủ, d�n quyền - từ những nh� tr� thức tiến bộ h�ng đầu thế giới như �mile Littr�, như Victor Hugo, như L�on Gautier - những tư tưởng m� trước đ� �ng đ� được đọc trong s�ch của Rousseau, Montesquieu, Voltaire.⁵³ �ng chắc chắn đ� thấy ra rằng ngo�i sức mạnh khoa học, nước Ph�p v� x� hội Ph�p c�n c� được sự tự do, sự t�n trọng quyền con người m� những x� hội � Ch�u chưa hề c�.

So s�nh x� hội Ph�p với x� hội Việt Nam dưới thời Nguyễn, �ng Petrus K� đ� chọn việc dựa v�o Ph�p để học hỏi nhằm tiến tới một x� hội Việt Nam tốt đẹp hơn. V� �ng đ� chọn ch�nh phủ Ph�p thay v� những �ng vua nh� Nguyễn.

Đương nhi�n, �ch�nh phủ Ph�p� hay ch�nh quyền thuộc địa Ph�p c� kh�c nhau, cũng như ch�nh s�ch thuộc địa c� l�c n�y l�c kh�c, như Paul Bert c� kh�c Paulin Vial, hay Jaur�guiberry kh�ng phải l� D�Ari�s. V� do đ�, ta c� thể hiểu được tại sao Petrus K� ủng hộ Paul Bert nhưng chống lại Paulin Vial, tại sao �ng đồng � l�m việc với Jaur�guiberry nhưng y�u s�ch với D'Ari�s. Tất cả đều v� mục đ�ch tối hậu l� l�m cho đời sống người d�n v� x� hội của �ng tốt đẹp hơn.

Vậy, về ch�nh trị, Petrus K� r� r�ng đ� chọn m� h�nh của Ph�p thay v� m� h�nh qu�n chủ phong kiến nh� Nguyễn. Nếu c� khi �ng tỏ vẻ chống đối Ph�p th� đ� l� v� �ng chống đối những ch�nh s�ch hay những c� nh�n đem lại những điều bất lợi cho x� hội An Nam chứ �ng chưa bao giờ chống lại chế độ bảo hộ của Ph�p.

Muốn biết r� r�ng hơn về quan điểm ch�nh trị n�y của Petrus K�, h�y đọc đoạn văn m� �ng tự th� nhận l� đ� "lạc đề" trong cuốn Cours d'Histoire Annamite:

"... ch�ng t�i kh�ng thể qu�n rằng, người An Nam của nước Ph�p hay người An Nam của Nam Kỳ v� của Bắc Kỳ ch�ng t�i đều c� cội nguồn chung. Dầu cho c� bị rẽ ph�n bởi vận mạng ch�nh trị, ch�ng t�i cũng sẽ mạnh dạn chống lại c�i cơ chế ch�nh trị sai lầm, tr�i nghịch với nền kinh tế ch�nh trị l�nh mạnh, c�i cơ chế ch�nh trị coi d�n như đ�n tr�u, bầy b�, của những �ng vua. C�i c�ch cai trị ấy chỉ l� một sự kho�t đẽo vụng về v� tội lỗi của bọn quan lại tham nhũng v� h�m chức, đối với một d�n tộc.

Ch�ng t�i kh�ng ngại th� nhận l� trong khi đ�, sự tổ chức ch�nh trị tốt đẹp của những d�n tộc T�y Phương m� đứng đầu l� d�n tộc Ph�p, đ� c�m dỗ t�m tr� ch�ng t�i, đ� chinh phục l�ng y�u chuộng k�nh mến v� trung th�nh của ch�ng t�i, cũng như n� biết g�y cảm t�nh với những sắc d�n m� nước Ph�p đ� s�p nhập v�o b� quyền của n�. Những d�n ch�ng ấy bắt phải sững sốt m� thấy m�nh được tự do như vậy, được b�nh y�n như vậy, được bảo bọc như vậy, l� nhờ những người chủ m� trước kia m�nh coi l� những kẻ th� (kể cũng l� l�gich).

(T�i xin lỗi về c�i nghị luận lạc đề n�y m� sự khảo s�t những sự kiện lịch sử đ� dẫn đến. Người ta đ�u nỡ tr�ch t�i, nếu một cảm gi�c u buồn, chua ch�t x�m chiếm l�ng t�i, khi t�i nh�n thấy xứ sở n�y đ� ra th�n như thế n�o, m� đ�ng lẽ n� đ� c� được như thế n�o rồi).⁵⁴

Trong khi đ�, về văn h�a hay ch�nh x�c hơn về đạo đức �ng đ� chọn đời sống đạo đức của phương Đ�ng. Đ� l� l� do �ng đ� kh�ng ngừng dạy dỗ phổ biến văn h�a đạo đức phương Đ�ng qua những s�ch vỡ của �ng cũng như sống một cuộc đời ho�n to�n phương Đ�ng từ c�ch ăn mặc đến việc từ chối v�o d�n T�y .

T�m lại, với mục đ�ch tối hậu l� l�m cho x� hội của �ng tiến bộ hơn, Petrus K� đ� chọn những g� tốt đẹp nhất theo �ng nhận x�t từ cả hai ph�a Đ�ng T�y. Với mục đ�ch đ�, �ng đ� ủng hộ những người Ph�p tiến bộ muốn l�m điều tốt cho nước �ng như Paul Bert v� sẵn s�ng đối ph� với những người c� m�u thực d�n như Paulin Vial hay D�Ari�s. Với mục đ�ch đ�, �ng đ� sẵn s�ng đả k�ch những người c�ng đạo với �ng trong khi lại b�nh vực những kẻ kh�c đạo. Với mục đ�ch đ�, �ng đ� ủng hộ những quan lại nh� Nguyễn c� �c cải c�ch như Phạm Ph� Thứ trong khi sẵn s�ng l�n �n những kẻ khuynh lo�t triều đ�nh nh� Nguyễn như T�n Thất Thuyết, Nguyễn Văn Tường . Với mục đ�ch đ�, �ng đ� ch�p lại tội �c của thực d�n Ph�p khi d�n ch�ng gọi l� giặc, trong khi lại ca tụng đất nước Ph�p văn minh v� những người bạn tr� thức Ph�p. Với mục đ�ch đ�, �ng đ� khuy�n Paul Bert v�y quanh Đồng Kh�nh với c�c nh� nho, trong khi trong sớ tấu cho Đồng Kh�nh �ng khuy�n vua n�n đề ph�ng người Ph�p.

Nếu ta hiểu c�i mục đ�ch tối hậu của Petrus K� l� l�m cho x� hội của �ng tốt đẹp hơn bằng c�ch đ�ng trọn vai tr� gạch nối hay trung gian của �ng th� ta sẽ hiểu được tại sao �ng l�m những việc c� vẻ như l� m�u thuẫn. Ở thời nay, ta c� thể ph� b�nh sự lựa chọn của �ng l� đ�ng hay sai, nhưng ta kh�ng thể nghi ngờ được c�i mục đ�ch tối hậu n�y của �ng.

V� mục đ�ch tối hậu của Petrus K� l� cho x� hội chứ kh�ng phải cho ch�nh �ng hay gia đ�nh �ng. Lịch sử đ� chứng minh l� �ng l�m việc cho Ph�p với mức lương cao nhất thời đ�, nhưng �ng đ� chết ngh�o v� tiền l�m ra được �ng d�ng để in th�m s�ch học. �ng đ� từ chối l�m gi�u d� học tr� của �ng, những người l�m việc cho Ph�p c�ng thời hay sau �ng đều ph�t l�n gi�u c� nhờ dựa v�o thế của Ph�p. �ng cũng đ� từ chối kh�ng l�m quan chức g� m� chỉ nhận l� thầy gi�o m� th�i, cho đến khi chết tr�n phần mộ cũng chỉ đề đơn giản l� Gi�o Sư Ng�n Ngữ Đ�ng Phương.

9. Kết Luận

Người viết b�i n�y bắt đầu khởi sự t�m hiểu về �sic vos non vobis� với một mục đ�ch rất đơn giản l� t�m hiểu nghĩa đen của ch�ng. V� ở thời đại internet ng�y nay, người viết đ� kh�ng mấy kh� khăn để nhận ra rằng �sic vos non vobis� ho�n to�n kh�ng c� nghĩa �ở với họ nhưng kh�ng theo họ� như ta vẫn thường biết. Từ kh�m ph� đ�, người viết đ� t�m đọc th�m nhiều t�i liệu về Petrus K� cũng như của Petrus K� để đưa đến b�i viết n�y. Quả nhi�n Petrus K� đ� d�ng �sic vos non vobis� để n�i l�n triết l� sống của �ng với một người bạn, nhưng đ� l� một � nguyện cao đẹp bất vị kỷ để phụng sự x� hội, chứ kh�ng phải l� một c�u để tự b�o chữa như ch�ng ta đ� tin tưởng từ bao l�u nay.

Điều may mắn l� Petrus K� đ� viết rất nhiều, v� những s�ch b�o viết về �ng cũng rất nhiều, n�n người viết c� thể tham khảo trực tiếp những nguồn t�i liệu qu� b�u đ�. Tuy nhi�n, phải nh�n nhận l� rất kh� khăn để t�m hiểu con người th�ng th�i n�y. Ở v�o thế kỷ 19, trong khi những người c� học thức c�ng thời với �ng, những nh� nho, c�n miệt m�i với s�ch đ�n thi cử, th� Petrus K� đ� l� bạn t�m giao với những tr� thức lớn nhất thời đại. Ở v�o thời m� �trung qu�n� mới l� ��i quốc� v� vẫn c�n l� mục đ�ch cho c�c người c�ng thời th� �ng đ� đ�m luận về nh�n loại, x� hội, khoa học bằng Latin, bằng Ph�p Văn, bằng Anh Văn, với c�c bạn tr� thức người Ph�p của �ng. Sự hiểu biết của �ng c�ng rộng th� những g� �ng viết đ�i hỏi rất nhiều th� giờ để hiểu v� suy ngẫm.

Nhưng cũng ch�nh v� sự �đi trước thời đại� h�ng trăm năm n�y m� �ng Petrus K� đ� rất c� đơn ở ngay ch�nh trong x� hội của m�nh. Nếu đến hơn trăm năm sau m� những người thương mến �ng nhất c�n chưa hiểu được �ng, c�n cho l� �ng đ� tự biện minh, tự b�o chữa, th� quả nhi�n �ng đ� kh�ng lầm khi viết rằng:

Cuốn sổ b�nh sanh c�ng với tội

T�m nơi thẩm ph�n để thừa khai

Ch� th�ch :

1. https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%A9nh_K%C3%BD. Trung t� Hải Qu�n Jean Bernard Jaur�guiberry thay đ� đốc Rigault de Genouilly l�m chỉ huy li�n qu�n Ph�p - T�y Ban Nha ở Nam Kỳ từ 1859 đến 1860. Phần nhiều t�i liệu cho rằng Petrus K� bắt đầu l�m việc với Ph�p dưới quyền Jaur�guiberry.

2. Được in lại trong Đặc San Petrus K� �c Ch�u 2004, trang 65-69. C� thể t�m tr�n mạng: https://petruskyaus.files.wordpress.com/2015/07/e1bb9f-ve1bb9bi-he1bb8d-mc3a0-lc3b2ng-khc3b4ng-theo-he1bb8d-phan-the1bba9-lang.pdf.

3. http://vietsciences.free.fr/vietnam/danhnhan/tacgia/truongvinhky-hlt.htm

4. Nguyễn Đ�nh Đầu, �Petrus K� - Nỗi Oan Thế Kỷ�, Nh� Xuất Bản Tri Thức, Nh� Nam 2016. Từ đ�y về sau gọi tắt l� �NOTK�.

5. NOTK, trang 6.

6. NOTK, trang 39.

7. Tuy nhi�n, theo t�m hiểu của người viết th� nh� mồ của �ng Petrus K� kh�ng c� ghi �sic vos non vobis� như Nguyễn Đ�nh Đầu cho biết, m� chỉ c� 3 c�u tiếng Latin sau đ�y: 1) Miseremini Mei Saltem Vos Amici Mei; 2) Fons Vitae Eruditio Possidentis; v� 3) Omnis Qui Vivit Et Credit In Me Non Morietur In Aeternum. C� thể đọc được c�c c�u đ� trong những h�nh ảnh tr�n trang nh� của �D�ng D�i Petrus K��:http://gilbert.tvt.free.fr/ddpk/crbst_27.html

8. Từ đ�y về sau những c�u dịch chữ Latin trong b�i l� của người viết, trừ khi c� ch� th�ch r� l� của người dịch kh�c.

9. Jove hay Zeus l� Jupiter, trong tiếng Việt c� người dịch l� Du B�ch Ti�n trong một cuốn s�ch về thần thoại Hy Lạp xuất bản tại miền Nam trước 1975: �Ba Mối T�nh của Thần Du B�ch Ti�n�. Ch� � l� trong c�u n�y Virgil, cũng như người đương thời, gọi Caesar Augustus l� Caesar.

10. The Bank of England, Ng�n H�ng Anh Quốc, d�ng c�u n�y từ thời của William Paterson, một trong những người s�ng lập ra Ng�n H�ng. Trong ng�n h�ng hiện c� tượng của Paterson v� c�u Sic Vos Non Vobis, được hiểu l� : �Thus you labour, but not for yourselves�. Đ�y l� c�u đại diện cho triết l� của nh� băng n�y.

http://www.bankofengland.co.uk/education/Documents/museum/insidetheboe.pdf.

11. C�n c� một trường hợp nữa nhưng rất hiếm thấy l� �cho anh nhưng kh�ng phải của anh�, �for you but not yours�.

12. Nh� Xuất Bản Văn Học, 1994.

13. Nguyễn Văn Trung, "Chữ, Văn Quốc Ngữ - Thời Kỳ Đầu Ph�p Thuộc", Nam Sơn, S�i G�n, 1975. Đ�y l� cuốn s�ch ph� ph�n Petrus K� rất nặng nề. Tuy vậy, sau 1975, gi�o sư Trung đ� thay đổi c�ch nh�n về Petrus K�. Để biết r� hơn về c�ch nh�n mới n�y của gi�o sư Trung, c� thể đọc "Hồ Sơ Về Lục Ch�u Học" của �ng tr�n trang nh� nguyenvantrung.free.fr

14. Chữ, Văn Quốc Ngữ, trang 116.

15. Khổng Xu�n Thu, "Trương Vĩnh K�, 1837-1898" T�n Việt, S�i G�n, 1958, từ đ�y về sau gọi l� �KXT�.

16. Haec (this) d�ng cho giống c�i (feminine) đi liền với mea (my) v� sors (fate) cũng như consolatio (consolation) đều l� giống c�i, trong khi hoc l� neutral trong văn phạm Latin.

17. Nh� In Xưa Nay, S�i G�n, 1927.

18. Nh� Xuất Bản T�n D�n, H� Nội 1943.

19. D� n�i vậy, Khổng Xu�n Thu kh�ng cho ta thấy bằng c�ch n�o m� �ng biết l� �suốt cuộc đời � ta thường nghe ti�n sinh nhắc đến c�u � sic vos non vobis�.

20. Ch� � l� tại đ�y Khổng Xu�n Thu đ� viết sai l� Hae thay v� Haec. C� thể l� lỗi sắp chữ! �ng cũng lại sơ s�t khi viết rằng đ�y l� c�u tr�ch trong l� thơ đề ng�y 9-6-1888, trong khi ch�nh x�c l� thơ đề th�ng 10, 1887 (Xbre 1887) như trong nguy�n t�c v� như Khổng Xu�n Thu đ� dẫn đ�ng trước đ� trong phần Khai Từ.

21. Do hai c�ch dịch n�y, ta c� thể truy ra nguồn từ trong phần Ch�n Nản Ch�nh Trị hay trong phần Phụ Lục của cuốn s�ch. Nhưng cả hai c�ch dịch đều từ một nguồn Khổng Xu�n Thu.

22. Ngo�i ra, �ng Petrus K� c�n d�ng rất nhiều chữ H�n v� Anh ngữ trong những l� thơ viết cho Chavanne.

23. Một th� dụ điển h�nh l� cũng c�ng trong một l� thơ gởi cho Alexis Chavanne th�ng 10 năm 1877, Khổng Xu�n Thu dịch �Hispaniam� l� �T�n Gia Ba� thay v� l� b�n đảo Iberia hoặc đơn giản hơn l��T�y Ban Nha�.

24. �Correspondance in�dite en latin de P�trus Trương �vĩnh-K��, Publication de la Soci�t� des Etudes Indochinoises, Saigon 1934. Tưởng cũng n�n giới thiệu th�m về Raphael Barquissau. �ng l� người Ph�p sinh ở Reunion v� từng l� cựu gi�o sư trường Chasseloup Laubat ở Saigon. �ng cho biết đ� được gia đ�nh �ng Petrus K� cho sao ch�p lại c�c l� thơ bằng chữ Latin n�y của Petrus K� v� đ� gom lại th�nh ấn phẩm n�i tr�n. �ng cũng l� người dịch thơ của vua Đồng Kh�nh gởi Trương Vĩnh K� ra Ph�p Văn.

25. C�c t�c giả miền Bắc như Mẫn Quốc trong b�i viết "Trương Vĩnh K�, Một Nh� B�c Học Trứ Danh Đ� Ngang Nhi�n Đ�ng Vai Đặc Vụ T�nh B�o, L�m Tay Sai Đắc Lực Cho Giặc Ph�p", Nghi�n Cứu Lịch Sử số 60, th�ng 3/1964, trang 39-45, in lại trong NOTK, trang 489-500, cho thấy họ cũng c� những l� thơ n�y của Petrus K�, nhưng c�c t�c giả n�y ho�n to�n kh�ng c� c�u n�o nhắc đến �sic vos non vobis�.

26. Đ�y l� thời gian sau khi Paul Bert chết v� Petrus K� lui về Chợ Qu�n.

27. Barquissau đ� ch� th�ch về khoảng Chavanne ghi ng�y th�ng n�y như sau: �Ignorance ou oubli des usages latins�.

28. Khổng Xu�n Thu dịch c�u văn đ� của Petrus K� ra th�nh như sau: �Phải sống theo cuộc đời đ� vạch sẵn. Chỉ n�n gi�p �ch cho ch�ng ta, cho đồng b�o, cho mọi vật trong Thi�n nhi�n. Phải l�m trọn c�i cứu c�nh đầu ti�n.� (KXT, trang 120)." Cũng bởi c�u dịch hơi tối nghĩa n�y m� �ng Nguyễn Văn Trấn trong t�c phẩm �Trương Vĩnh K� - Con Người V� Sự Thật" (TPHCM, 1993) đ� thắc mắc như sau: "Cứu c�nh đầu ti�n hay l� khởi đầu của cứu c�nh - hỏi người dịch - ? Thường nghe n�i le commencement de la fin, m�) (trang 208). Theo � kiến người viết, Khổng Xu�n Thu dịch �finem primordialem" hay "fin primordiale", "primordial end" l� "cứu c�nh đầu ti�n" h�nh như kh�ng được ch�nh x�c . Đ�y c� lẽ l� từ ngữ trong thần học Thi�n Ch�a Gi�o. C� lẽ n�n dịch primordialem l� �đầu ti�n của cuộc đời� hay "nguy�n thủy" thay v� chỉ �đầu ti�n�. C�n finem ở đ�y c� lẽ n�n dịch l� mục đ�ch hay tr�ch nhiệm dễ hiểu hơn l� �cứu c�nh�.

29. C�u n�y được Khổng Xu�n Thu dịch như sau: �Cầu Thượng Đế cho ng�i lu�n lu�n bảo tồn quyền hạn m� ng�i sẽ lu�n lu�n gi�p �ch cho bản th�n, cho bằng hữu, cho x� hội v� ng�i sẽ gi�p �ch v� c� hiệu quả cho ch�nh phủ m� một ng�y kia Ng�i sẽ tự h�o: �T�i đ� l�m tr�n nhiệm vụ của m�nh�� (KXT, trang 123)

30. Gi�o sư Nguyễn Văn Trung, trong cuốn �Chữ, Văn Quốc Ngữ Thời Kỳ Đầu Ph�p Thuộc�, một cuốn s�ch xuất bản trước 1975 l�c �ng đang c�ng k�ch Petrus K� nặng nề nhất, cũng phải th� nhận rằng �chưa t�m thấy một t�i liệu n�o b�y tỏ th�i độ của sĩ phu thời đ� với T. vĩnh K�.", trang 115.

31. Bất Cượng Chớ Cượng L�m Chi, Guilland et Martinon, Saigon 1882, trang 3-4

32. D� như ta đ� thấy, Petrus K� viết c�u n�y trong thơ cho Chavanne th�ng 10 năm 1887, gần 30 năm sau!

33. Nh� Xuất Bản Văn H�a V� Th�ng Tin, 2001. D� l� một tiểu thuyết, Ho�ng Lại Giang đ� d�ng rất nhiều t�i liệu c� thật v� điều n�y đ� l�m cho nhiều người nghĩ rằng tất cả những chi tiết trong s�ch n�y l� lịch sử.

34. Việc d�ng cả hai phi�n bản dịch n�y cho thấy Ho�ng Lại Giang đ� d�ng to�n bộ những c�u dịch của Khổng Xu�n Thu.

35. Nhưng mặc d� vậy, ch�nh quyền thực d�n Ph�p vẫn cấp giấy ph�p v� đ�i khi bỏ tiền ra xuất bản những t�c phẩm n�y!

36. B�o C�o Gửi Đ� Đốc Qua Trung Gian Của �ng Regnault De Premesnil, Tham Mưu Trưởng (28/4/1876), in lại trong NOTK, trang 244-249, 245.

37. Trương Vĩnh K� Trả Lời Paulin Vial, NOTK, trang 269.

38. NOTK, trang 242-243.

39. Theo Mai Hanh �T�m Hiểu Thực Chất Vấn Đề Trương Vĩnh K� Trong Lịch Sử Việt Nam�, Tạp Ch� Nghi�n Cứu Lịch Sử số 58, th�ng 1/1964, in lại trong NOTK,

40. Trương Vĩnh K� Viết Cho P�ne Siefert, NOTK, trang 276.

41. Trương B� Cần, �Cuốn Sổ B�nh Sanh Của Trương Vĩnh K��, NOTK, trang 590.

42. �Correspondance in�dite en latin de P�trus Trương �vĩnh-K��, Publication de la Soci�t� des Etudes Indochinoises, Saigon 1934, trang 23.

43. B�o C�o Gửi Đ� Đốc Qua Trung Gian Của �ng Regnault De Premesnil, Tham Mưu Trưởng (28/4/1876). In trong NOTK trang 244-249, phần tr�ch b�n tr�n ở trang 246-247.

44. C�u n�y được tr�ch lại trong b�i của Mai Hanh, "T�m Hiểu Thực Chất Vấn Đề Trương Vĩnh K� Trong Lịch Sử Việt Nam", Tạp Ch� Nghi�n Cứu Lịch Sử, số 58, th�ng 1/1964, trang 15-28, Ch� Th�ch số 1: "Tập Bản Thảo của Trương Vĩnh K� - Thư Viện KHoa Học Trung Ương. Tất cả b�i viết được in lại trong NOTK, trang 443-465.

45. Cũng trong b�i của Mai Hanh in lại trong NOTK, trang 451.

46. Ernest Millot, �Le Tonkin, Son Commerce Et Sa Mise En Exploitation�, Librairie Coloniale, Paris 1888, trang 242-243: �Vivant au milieu du peuple, il a pu par des observations personnelles arriver � appr�cier aussi l'�tat mis�rable de la population�.

47. Bất Cượng Chớ Cượng L�m Chi, Guilland et Martinon, Saigon 1882, trang 3-4. Tưởng cũng n�n tr�ch th�m một đoạn trong cuốn �Kiếp Phong Trần� của �ng (Guilland et Martinon, Saigon 1882) để thấy r� th�m quan niệm về vai tr� của mỗi phần tử trong x� hội của Petrus K�:
�Trương: - L� mỗi người đều c� một c�i sở trường ri�ng, ai cũng c�; c�n vật mỗi vật mỗi c� �ch ri�ng cả. M� đ�u n� theo thứ n� đ�. H�y xem trong b�n cờ tướng th� hiểu mau. Trước c� 5 con chốt đứng giăng, kế sau 2 b�n 2 con ph�o; sau nữa, ở giữa c� tướng, 2 b�n 2 con sĩ, 2 con tượng, 2 con ngựa, 2 con xe. Trong ấy đều nhờ nhau cả. Tướng một m�nh th� l�m g� được? Phải c� tả hữu v�y c�nh m� đỡ m� che, l� sĩ, tượng, xe, ph�o, ngựa. L�u rốt hết l� con chốt, đến chừng n� qua được nước người ta n� mạnh l� dường n�o? Khi n� đứng đầu, n� lại đỡ cho những con chạy thối về, người ta kh�ng d�m ăn. Vậy hết thảy con n�o đều cũng c� t�i nghề ri�ng con nấy; m� tới phi�n tới thứ n� mới ng� thấy sức n� cho. V� vậy người ở đời, vang danh ph� qu�, vinh hiển, cao quờn lớn chức, c�ng l� h�n mọn, bần tiện, v� danh, c� thế độc một, cũng chả biết lấy đ�u l�m chắc: c�n trong tục lụy biết ai c�ng hầu? N�n c� kh�c nhau chăng l� v� một chữ th�.�

48. Thơ gởi cho Stanislas Meunier, in lại trong NOTK, trang 275

49. Thơ gởi cho Alexis Chavanne, in lai trong NOTK, trang 270

50. Thơ gởi cho Ronmanet du Caillard, tr�ch lại trong b�i ph�t biẻu của L� Th�nh �, in lại trong NOTK, trang 334

51. Thơ gởi Đốc Phủ Ca, NOTK trang 278-282, 281. L� thơ n�y NOTK cho l� từ cuốn �Trương Vĩnh K� - Con Người V� Sự Thật� của Nguyễn Văn Trấn nhưng ch�nh trong s�ch n�y Nguyễn văn Trấn cho biết đ� lấy l� thơ từ cuốn s�ch �Trương Vĩnh K� - Người L� Ai� của Phạm Đ�nh T�n (trang 165).

52. C� lẽ cũng cần n�u ra l� chủ nghĩa d�n tộc hay kh�i niệm quốc gia chưa c� ở Việt Nam v�o thời gian đ�. Kh�i niệm "trung qu�n" hay "cần vương" vẫn c�n l� kh�i niệm ch�nh thời đ�. Sự lựa chọn đối với những nh� nho thời đ� chỉ c� thể l� theo triều đ�nh nh� Nguyễn hay theo Ph�p.

53. Như �ng đ� b�n luận với L�on Gautier trong KXT, trang 141.

54. Xin ch�p lại nguy�n văn đoạn quan trọng n�y để thấy quan điểm ch�nh trị �t khi được b�y tỏ của Petrus K�. Đoạn tiếng Việt b�n tr�n lấy từ Trương Vĩnh K� -Con Người V� Sự Thật của Nguyễn Văn Trấn, trang 49-50. Nguyễn Văn Trấn kh�ng cho biết ai l� người dịch n�n c� lẽ đ� ch�nh l� �ng. Đoạn văn tiếng Ph�p lấy từ Cours D�Histoire Annamite, Imprimerie du Gouvernement, Saigon 1875, trang 251-252, như sau:
"... nous n�oublierons point qu�Annamites de la France, ou Annamites de la Cochinchine et du Tonquin, nous avons des origines communes. Bien que s�par�s par les destin�es politiques, qui fait du peuple le b�tail des rois, qui n�est que l�exploitation maladroite et criminelle d�une nation par la caste des fonctionaires avides at ambitieux.
Tandis, nous n�h�sitons par � l�avouer, que la belle organisation politique des peuples de l�Occident, et du peuple francais en pr�miere ligne, � seduit notre esprit, a conquis notre estime, notre respect et notre d�vouement, comme elle a su gagner la sympathie des populations que la France a annex�es � son empire, �tonn�es de trouver tant de libert�, tant de protections, tant de s�curit� chez de maitres qu�elle avait logiquement consid�r�s comme des ennemis. (1)
(1) Je demande pardon de cette digression, que la contemplation des faits historiques m�a arrach�e. On ne m�en voudra point, si un sentiment de tristesse am�re me domine, lorsque je consid�re sont devenus ces pays et ce qu�ils auraient pu �tre".

Winston Phan Đ�o Nguy�n

Nguồn: T�c giả gửi cho viet-studies ng�y 12-4-17

Source : http://hoangnamgiao.blogspot.com/2017/04/minh-oan-cho-petrus-truongvinh-ky-ve.html